Påverkar legens kjønn og arbeidsbyrde pasientane?

Materiale og metode

Datagrunnlaget byggjer i hovudsak på Leverkårspanelet til Statistisk sentralbyrå, som blei etablert det første halvåret av 1997. Panelet omfattar eit utval på om lag 5 000 personar, der dei same personane blir kontakta år etter år. I 2003 var legetenester eit hovudtema. Opplysingar om fastlegane til deltakarane blei då henta frå Rikstrygdeverket sitt register over fastlegar. Koplinga tek utgangspunkt i situasjonen ved utgongen av mars 2003, då intervjuinga av panelet var på sitt mest intense. Ettersom intervjua blei gjennomført i tida frå februar til juni, greier ein ikkje å få nøyaktig samsvar mellom situasjonen til respondenten og det som er oppgitt i fastlegeregisteret.

Svarprosenten for panelet er normalt på omlag 70 %. For meir detaljerte opplysingar om utval og fråfall, sjå Finnvold & Paulsen (10). I den enkelte analyse og tabell i artikkelen vil talet på personar som svarte variere. Utover fråfallet er den viktigaste grunnen at mange av spørsmåla berre er stilte til personar som har hatt legekontakt det siste året. Analysar som byggjer på koplingar av fleire årgangar vil òg ha færre som svarer.

Resultat

14 % av svarpersonane hadde avtale om kontrolltime, mens 22 % hadde vore hos legevakt i løpet av dei siste 12 månadane. Nesten halvparten rapporterte meir enn fire dagar med ventetid for legetime, mens 74 % var fornøgd med ventetida (tab 1). I alt 81 % var nøgd med tida dei fekk i legekonsultasjonen. 40 % av dei mannlege legane ville helst hatt fleire pasientar, mens denne delen var 28 % for kvinnelege legar (tab 2). 17 % av dei mannlege legane hadde ei relativt høg arbeidsbyrde, mens 14 % av dei kvinnelege legane kom i denne kategorien. Berekning av listelengder bekreftar at kvinnelege legar gjennomgåande har kortare listelengder (gjennomsnitt på 1 189 pasientar for kvinnelege legar og 1 402 for mannlege).

Den typiske brukaren av legevakt er 16 – 24 år og har relativt dårleg eigenvurdert helse (tab 3) (11). Alder og helsetilstand er avgjerande for kven som har avtaler om kontrolltimar. Legens kjønn eller arbeidsbelastning har ingen innverknad på bruken av legevakt. Det er ein tendens til at legar med låg arbeidsbyrde noko sjeldnare avtaler kontrolltimar med pasientane sine.

Jo dårlegare pasienten oppfattar sin eigen helsetilstand, jo meir misnøgd er han med tida som konsultasjonen varte. Det er ikkje signifikante funn som tyder på at legens kjønn eller arbeidsbyrde har konsekvensar for subjektive erfaringar med lengda på konsultasjonen.

Pasientar som brukar mannleg lege med låg arbeidsbyrde, har relativt kort ventetid og opplever sjeldan at det tek for lang tid å få legetime. For dei som brukar kvinneleg fastlege med låg arbeidsbyrde, finn ein ikkje slike samanhengar. Derimot må pasientar på lista til kvinner med høg arbeidsbyrde vente lenger på å få time og er oftare misnøgd med tida det tek å få legetime. For dei med mannlege legar med stor arbeidsbyrde er det ikkje påvist tilsvarande samanhengar.

Diskusjon

Mange har vore redd for at legar med lange lister i mindre grad greier å dekkje behov for hjelp i akutte situasjonar (12). Denne undersøkinga gjev ikkje grunnlag for ei slik bekymring. Relativt høg arbeidsbyrde hos kvinnelege eller mannlege legar fører ikkje til at pasientane oftare må ty til legevakt.

Låg terskel til allmennlegetenesta har vore eit sentralt mål ved fastlegeordninga. Tidlegare analysar syner at ventetida er blitt kortare etter innføring av reforma og at fleire er blitt meir nøgde med tida det tek å få legetime (13). Det er rimeleg å vente at legens arbeidsbyrde har konsekvensar for kor lenge pasienten ventar på time. Resultata viser òg at det er slik. I alle fall når det gjeld kvinnelege legar. Men pasientane til mannlege legar med høg arbeidsbyrde har ikkje lengre ventetider. Hos mannlege legar med låg arbeidsbyrde er det kort ventetid, utan at det same gjeld for kvinnelege legar med tilsvarande arbeidsbyrde. Kva er det med kvinnelege legepraksisar som gjer dei mindre tilgjengelege? Det kan vere at pasientar hos kvinnelege legar har preferansar som analysen ikkje tek høgde for, og som gjer at dei aksepterer lange ventetider når alternativet er å bytte til ein mannleg lege. Dei som brukar kvinneleg lege tolererer kanskje lengre ventetider fordi det kan vere vanskeleg å finne ein ny kvinneleg lege. Ei anna moglegheit er at kvinnelege praksisar er mindre fleksible. Når kvinnelege legar gjennomgåande har færre pasientar på listene, vert dette tolka som eit bevisst val for å kompensere for eit høgare arbeidspress (14).

Kortare lister kan bety at deltidsarbeid er meir utbreidd og at kvinner er mindre involverte i arbeid utanfor regulær arbeidstid (7). Slike forhold kan tilseie at besøkstida til kvinnelege legar er meir avgrensa eller at arbeidstida i mindre grad enn for menn forlengjast for å ta unna arbeidstoppar. Dei lange ventetidene er truleg ikkje berre eit spørsmål om legens kjønn, men korleis mannlege og kvinnelege legar organiserer praksisen sin. Data frå panelet viser at kvinner oftare driv i gruppepraksis framfor solopraksis, slik studiar frå andre land også viser (7). Det har likevel vore ei klar forbetring av ventetid i gruppepraksis etter innføringa av fastlegereforma (13), slik at dette ikkje kan forklare lengre ventetider hos kvinnelege legar.

Tidsbruk i konsultasjonen har serleg vore framme i diskusjonen omkring den britiske fastlegeordninga, der ein har erfart at lange lister fører til korte konsultasjonar (14). Resultata frå panelundersøkinga syner at det ikkje er noko samband mellom kapasitet og pasientanes oppleving av tidsbruk i konsultasjonane. Reduksjon av listelengda vil difor ikkje vere eit tilstrekkeleg tiltak dersom ein vil auke konsultasjonstida. Auka konsultasjonstid er ikkje nødvendigvis eit mål i seg sjølv. Det kan derimot vere eit mål at legen differensierer tidsbruken sin og set av meir tid til dei med svakast helse. Resultata viser at det er eit potensial for kvalitetsforbetring på dette punktet. Pasientar med svak eigenvurdert helse rapporterer klart oftare misnøye med tida dei får tildelt av legen. Ei fastlegeordning med populasjonsansvar kan i større grad leggje til rette for differensiering mellom pasientgrupper med ulike behov.

Analysen av kontrolltimar viste eit tett samband mellom alder og helsetilstand. Derfor er det truleg behovsvurderingar som ligg til grunn for slike avtaler. Andre analysar av datasettet viser at det var legane som tok initiativ til vel 70 % av desse avtalene (13). Ein skulle dermed tru at avtalte kontrolltimar lettare blir påverka av variasjonar i arbeidspress, fordi det er lettare å rasjonere konsultasjonar som legen sjølv initierer. Det er ingen indikasjonar på at dette er tilfelle. Det kan også verke overraskande at mannlege legar med lite arbeidspress sjeldnare har slike timar. Forklaringa kan vere at omfang av kontrolltimar er eit uttrykk for korleis legen administrerer praksisen. Har legen korte ventetider, er det ikkje så viktig å avtale ny kontrolltime. Dersom legen er meir travel, er det viktigare å setje opp pasienten til ny time og dermed ha kontroll over eigen arbeidssituasjon.

Med unnatak av lange ventetider hos kvinnelege legar er det ikkje observert negative utslag av høg arbeidsbyrde. Dette resultatet er i tråd med det Grytten og medarbeidarar tidlegare har funne med utgangspunkt i registerdata (15). Kva er bakgrunnen for dette? I kva grad det dreier seg om «for høg» arbeidsbyrde, er ikkje vurdert. Definisjonen reflekterer eit pragmatisk val som er gjort for å slå fast om legar i kvar ende av skalaen skil seg frå legar med «normal» arbeidsbyrde. Målt på denne måten, ser det ikkje ut til at høg arbeidsbyrde fører til kortare konsultasjonar og heller ikkje til meir bruk av legevakt eller færre kontrolltimeavtaler. Panelundersøkinga har også data om omstenda rundt sjølve legevalsprosessen i 2001, då fastlegeordninga blei etablert. Analysar av dette materialet viser at pasientar som har legar med høg arbeidsbyrde, var meir bevisste i sitt val av lege (11). Typisk for desse pasientane var òg større grad av kontinuitet og vidareføring av tidlegare legerelasjonar. Det handlar altså om populære legar og relativt bevisste pasientar.